Search

Loading

शनिवार, 1 मार्च 2025

॥ अथ श्री सांगानेर मण्डण ऋषभदेव स्तोत्रम् ॥


श्री ऋषभदेव भगवान्  युग के  से आदिनाथ कहलाते हैं. वे प्रथम तीर्थंकर हैं. इस अवसर्पिणी काल में नाभिराजा के वंश में मरुदेवी माता की कुक्षि से अवतरित होकर समस्त मानव जाति को असि, मसि, कृषि का ज्ञान देकर शिक्षित किया. पुरुषों की 72 एवं स्त्रियों की 64 कलाएं सिखलाई. 

दीक्षा लेकर केवलज्ञान प्राप्त किया और महान ऐश्वर्य युक्त समवशरण में स्फटिक सिंहासन पर विराजमान होकर धर्मोपदेश दिया. चतुर्विध संघ की स्थापना कर तीर्थंकर बने. इस भरत क्षेत्र में इस अवसर्पिणी काल में प्रथम बार मोक्षमार्ग का प्रवर्तन किया. 

इस भक्तिपूर्ण स्तोत्र में श्रद्धायुक्त चित्त से रचयिता ज्योति कोठारी ने ऐसे देवाधिदेव श्री ऋषभदेव प्रभु के महान एवं अकल्पनीय, गुणों का वर्णन किया है. वेदांत दर्शन में ब्रह्म (ब्रम्ह, ब्रम्हा से भिन्न हैं) को सर्वोच्च माना है. इस स्तोत्र में सर्वप्रथम आदिनाथ को परम ब्रम्ह के रूप नमन किया गया है. क्रमशः देवाधिदेव में ब्रम्हा, विष्णु, प्रजापिता, शंकर, रूद्र, गणेश, गरुड़, महेश्वर, आद्याशक्ति महामाया, देवी काली, महाकाल, आदि सभी वैदिक देवों के गन ऋषभदेव में हैं ऐसा वर्णन है. 

विशेष रूप से पृथ्वी, अग्नि, वायु, जल एवं आकाश सृस्टि के इन पञ्च महाभूतों एवं इनके अधिष्ठायक देवों का भी वर्णन है. समस्त भवरोगों का नाश करनेवाले देववैद्य अश्वनीकुमार भी आप ही हैं. आप ही बुद्ध और सम्यक सम्बुद्ध हैं. सरस्वती और लक्ष्मी आप ही में निवास करती है. इस प्रकार सर्व डिवॉन के पूज्य आप ही देवाधिदेव हैं. 

जयपुर नगर के सांगानेर स्थित 1000 वर्ष प्राचीन श्री ऋषभदेव प्रासाद एवं 500 वर्ष प्राचीन श्री चन्द्रप्रभ जिनालय के ध्वजारोहण के मंगल प्रसंग पर, स्वयं एवं भव्यजीवों के कल्याण हेतु यह सारगर्भित स्तोत्र प्रकाशित किया गया है. कल्याणमस्तु !! श्रीरस्तु !!


॥ अथ श्री सांगानेर मण्डण ऋषभदेव स्तोत्रम् ॥

शुद्धं जिनं ज्ञाननिधानमाद्यं।
संसारभूतेषु दयाप्रधानम्॥
ब्रह्मेव संकल्पधुरं वहन्तं।
ऋषभं नमामि जिनेश्वरं तम्॥ १॥

नाभिस्वरूपात् समजायतासौ।
लोकस्य धातुः प्रथमो विभूतिः॥
प्रजापतेः कर्मपथे स्थितो यः।
स ऋषभोऽयं भवपारदात्रः॥ २॥

विष्णोर्निरस्ताशुभकर्मपाशः।
धर्मस्य यो लोकगुरोः समर्थः॥
राज्ये स्थितो लोकहिताय यश्च।
स ऋषभोऽयं प्रणतिं विधेहि॥ ३॥

गणेश्वरः सञ्जनसंप्रदातः।
संघस्य नाथो मुनिभिः सुपूज्यः॥
ज्ञानं प्रदत्तं जनलोकमार्गे।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ ४॥

गर्वेण मत्स्योद्धतहृद्गतेषु।
नष्टेऽपि धर्मे सततं स्थितात्मा॥
यो गरुडोऽयं विषनाशहेतोः।
तं वन्दते वीतरागो वरिष्ठः॥ ५॥

धत्ते निजे दंष्ट्रकृते परात्मा।
संसारनाशे सततं प्रवृत्तः॥
रुद्रः स्वयं मोहनिवारणाय।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ ६॥

कान्तिप्रदं मोहविनाशकर्तुं।
शं योगिनां सत्यपथस्य गुप्तिम्॥
धर्मस्य यः स्थापयिता पुराणः।
स शंकरोऽयं प्रणमामि नित्यम्॥ ७॥

ईशो नृणामर्थविधेरधिष्ठानम्।
कर्माणि नाशं विधिवद्विधत्ते॥
धर्मस्य मूलं परमं विशुद्धं।
महेश्वरं तं प्रणमामि नित्यम्॥ ८॥

संहारकर्ते भववासनायाः।
मोक्षस्य यो मूलमहः प्रभूतम्॥
आद्या स शक्तिः सकलेन्द्रियाणां।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ ९॥

दैत्यस्य यो मोहविनाशहेतोः।
सत्यं प्रकाशं परमार्थमार्गे॥
काली समस्ताशुभनाशिनी या।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १०॥

योगेश्वरो ध्यानपरः स नित्यं।
संसारनाशे सततं प्रवृत्तः॥
महाकालः कालविनाशहेतोः।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ ११॥

दिव्याननं सर्वविलक्षणं यः।
वरदं वर्यं परमं विशुद्धम्॥
वरुणस्वरूपं भवसिन्धुपारं।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १२॥

अग्निः स्वयं कर्मविनाशहेतोः।
शुक्लस्य धाता परमार्थसिद्धिम्॥
तप्तं तपो यो भुवने विधत्ते।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १३॥

क्षान्तिप्रदं सर्वसुखानुकूलं।
धर्मस्य मूलं परमं विशुद्धम्॥
पृथ्वीसमं योऽपि दयाविधानं।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १४॥

अशेषगुण्यान्वितसत्स्वरूपम्।
आकाशवत्तत्त्वमसंशयं यः॥
आकाशसंसारमहादरिद्रं।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १५॥

वातात्मजः शुद्धगुणप्रदातः।
मारुत्सुतो यः समदर्शनाय॥
भवाब्धिपारे स्थिरबोधमार्गे।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १६॥

रोगस्य नाशं परमं प्रदातुम्।
अश्विन्यभिख्यातमधर्मरूपम्॥
लोकस्य शुद्धिं प्रथयन्तमाद्यं।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १७॥

बुद्धः स्वयं योगविदां वरिष्ठः।
ज्ञानस्य मूलं परमं विशुद्धम्॥
सम्यक्समार्गेण जनेषु पूज्यः।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १८॥

स्फटिकसिंहासनमास्तु यस्य।
छत्रत्रयं चामरयुग्ममेतत्॥
देवासुरैश्चाभिवन्द्यमानम्।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ १९॥

सरस्वती यत्र वचः प्रवृत्तम्।
लक्ष्म्या च युक्तं परमं विशुद्धम्॥
सर्वेश्वरेशं परमार्थबोधं।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ २०॥

धर्मस्य मूलं परमं विशुद्धम्।
सर्वात्मतत्त्वं करुणाप्रधानम्॥
सर्वज्ञमार्गे स्थितबोधयन्तं।
तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥ २१॥

सांगानेरे श्री ऋषभप्रसादे।
साहस्रवर्षप्रतिपत्तिशुद्धे॥
चन्द्रप्रभे पञ्चशताब्दिवन्द्ये।
नत्वाऽर्पयामः प्रणतिं जिनेभ्यः॥ २२॥

ध्वजार्पणे मङ्गलमादधाने।
देवैर्युतं पुण्यगणैः ससंघैः॥
स्तोत्रं मया भावनया वितन्यं।
शरण्यतां नौ जिननाथ एकः॥ २३॥

यस्मै जिनेन्द्राय वरं प्रकाशम्।
यो मे व्यदाद् तत्वविदां वरिष्ठः॥
ज्योतिर्भवानेन कृपातिशक्त्या।
तस्मै नमस्ते ऋषभाय नित्यम्॥ २४॥

॥ अथ श्री सांगानेर मण्डण ऋषभदेव स्तोत्रम् अर्थम् ॥


(1)

🔸 शुद्धं जिनं ज्ञाननिधानमाद्यं।
🔸 संसारभूतेषु दयाप्रधानम्॥
🔸 ब्रह्मेव संकल्पधुरं वहन्तं।
🔸 ऋषभं नमामि जिनेश्वरं तम्॥

📜 अर्थ:
जो पूर्णतया शुद्ध, संपूर्ण ज्ञान के भंडार, संसार के प्राणियों के प्रति करुणा रखने वाले, तथा धर्मरूपी संकल्प को धारण करने वाले हैं, ऐसे भगवान ऋषभदेव को मैं नमन करता हूँ।

भगवान ऋषभदेव संपूर्ण ज्ञान के दाता और मोक्षमार्ग के प्रथम उपदेशक होने से ब्रह्मस्वरूप हैं. 


(2)

🔸 नाभिस्वरूपात् समजायतासौ।
🔸 लोकस्य धातुः प्रथमो विभूतिः॥
🔸 प्रजापतेः कर्मपथे स्थितो यः।
🔸 स ऋषभोऽयं भवपारदात्रः॥

📜 अर्थ:
जो राजा नाभिराज के पुत्र रूप में प्रकट हुए, जो लोक में पहले महान विभूति हैं, जिन्होंने कर्म के मार्ग को मोक्ष की ओर प्रवाहित किया, वे ऋषभदेव ही संसार सागर से पार उतारने वाले हैं। जैसे ब्रह्मा (प्रजापिता) विष्णु के नाभिकमल से उत्पन्न हुए वैसे ही आप भी नाभिराजा के पुत्र रूप में उत्पन्न हुए हैं. समस्त प्रजा को लोकधर्म एवं आत्मधर्म की शिक्षा देने के कारण आप ही वास्तविक प्रजापिता हैं. 


भगवान ऋषभदेव पहले तीर्थंकर थे और उन्होंने ही मोक्षमार्ग का प्रथम उपदेश दिया। अपनी राज्यावस्था में तत्कालीन प्रजा को असि, मसि, कृषि, पुरुषों की 72 एवं स्त्रियों की 64 कलाओं का ज्ञान प्रदान कर इस भरत भूमि को कर्मभूमि बनाया था. 


(3)

🔸 विष्णोर्निरस्ताशुभकर्मपाशः।
🔸 धर्मस्य यो लोकगुरोः समर्थः॥
🔸 राज्ये स्थितो लोकहिताय यश्च।
🔸 स ऋषभोऽयं प्रणतिं विधेहि॥

📜 अर्थ:
जिन्होंने अशुभ कर्मों के बंधनों को समाप्त किया, जो धर्म के आचार्य और लोकगुरु हैं, जो पहले राजसत्ता संभालकर लोकहित में कार्यरत हुए, ऐसे ऋषभदेव को मैं प्रणाम करता हूँ। जिस प्रकार विष्णु को जगत का पालनकर्ता कहा गया है वैसे ही आपने राज्यावस्था में प्रजापालन किया एवं  तीर्थंकर बनने के बाद धर्मराज्य (चतुर्विध संघ) का संचालन किया. 


ऋषभदेव ने राज्य व्यवस्था को सुसंगठित किया और फिर सन्यास धारण किया


(4)

🔸 गणेश्वरः सञ्जनसंप्रदातः।
🔸 संघस्य नाथो मुनिभिः सुपूज्यः॥
🔸 ज्ञानं प्रदत्तं जनलोकमार्गे।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो समाज के प्रथम प्रवर्तक, संघ के नायक, मुनियों द्वारा वंदनीय, एवं जिन्होंने ज्ञान का प्रकाश मानव समाज को प्रदान किया, ऐसे जिनेश्वर की मैं शरण लेता हूँ। जिस प्रकार गणेश प्रथम पूज्य देवता माने जाते हैं वैसे ही आप भी लोक में प्रथम पूज्य हैं. धर्म संघ (गण) को धारण करने वाले एवं धर्मसंघ के स्वामी आप ही गणेश्वर और गणपति हैं. 

भगवान ऋषभदेव ने  अवसर्पिणी काल में प्रथम बार साधु, साध्वी, श्रावक, और श्राविकाओं के संघ की स्थापना की।


(5)

🔸 गर्वेण मत्स्योद्धतहृद्गतेषु।
🔸 नष्टेऽपि धर्मे सततं स्थितात्मा॥
🔸 यो गरुडोऽयं विषनाशहेतोः।
🔸 तं वन्दतां वीतरागो वरिष्ठः॥

📜 अर्थ:
जो गर्वरूपी मत्स्य (अहंकार के कारण डूबे हुए जीवों) को उद्धार करने वाले, धर्म के नष्ट हो जाने पर भी स्थिर रहते हैं, जो संसार रूपी विष का नाश करने वाले हैं, ऐसे श्रेष्ठ वीतराग ऋषभदेव को मैं प्रणाम करता हूँ।

तीर्थंकर ऋषभदेव ने अहंकार, मोह और अज्ञान का नाश कर धर्म की स्थापना की


(6)

🔸 धत्ते निजे दंष्ट्रकृते परात्मा।
🔸 संसारनाशे सततं प्रवृत्तः॥
🔸 रुद्रः स्वयं मोहनिवारणाय।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो स्वयं अपने तप और ज्ञान के तेज से संसार का नाश करने में प्रवृत्त हैं, जो मोह को समाप्त करने वाले हैं, ऐसे भगवान जिनेंद्र की मैं शरण लेता हूँ। जैसे रूद्र का क्रोध अति भयंकर होता है उसी प्रकार  आपने अपने तेज से मोहनीय कर्म एवं संसारवासना का नाश किया है. 

ऋषभदेव अज्ञान और मोह का नाश कर सच्चे ज्ञान का प्रकाश लाने वाले हैं


(7)

🔸 कान्तिप्रदं मोहविनाशकर्तुं।
🔸 शं योगिनां सत्यपथस्य गुप्तिम्॥
🔸 धर्मस्य यः स्थापयिता पुराणः।
🔸 स शंकरोऽयं प्रणमामि नित्यम्॥

📜 अर्थ:
जो मोहरूपी अंधकार को समाप्त कर कान्ति (ज्ञान) प्रदान करने वाले हैं, जो योगियों के लिए शांति स्वरूप हैं, जिन्होंने धर्म की स्थापना की, ऐसे भगवान को मैं नित्य प्रणाम करता हूँ। धर्म की स्थापना कर जगत का कल्याण (शं) करने के कारण हे प्रभु! आप ही शंकर हैं. 

ऋषभदेव योग, संयम, ध्यान और तप के मूल होने से परम कल्याणकारी हैं. 

(8)

🔸 ईशो नृणामर्थविधेरधिष्ठानम्।
🔸 कर्माणि नाशं विधिवत्करोति॥
🔸 धर्मस्य मूलं परमं विशुद्धं।
🔸 महेश्वरं तं प्रणमामि नित्यम्॥

📜 अर्थ:
जो समस्त प्राणियों के कर्मों के फल को विधिवत नष्ट करने वाले, धर्म के मूल स्वरूप, परम विशुद्ध, एवं सच्चे महेश्वर (सर्वोच्च भगवान) हैं, उन ऋषभदेव को मैं नित्य प्रणाम करता हूँ।

ऋषभदेव मोक्षमार्ग के प्रथम प्रदर्शक थे, जिन्होंने संसार को कर्मों के बंधन से मुक्त होने की विधि बताई


(9)

🔸 संहारकर्ते भववासनायाः।
🔸 मोक्षस्य यो मूलमहः प्रभूतम्॥
🔸 आद्या स शक्तिः सकलेन्द्रियाणां।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो भववासनाओं (संसार की इच्छाओं) का संहार करने वाले, मोक्ष के परम तेजस्वी स्वरूप, एवं समस्त इंद्रियों पर संयम रखने वाले हैं, ऐसे जिनेन्द्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ। भववासना का संहार करनेवाले आप ही आद्या शक्ति स्वरुप हैं. 

यह श्लोक भगवान ऋषभदेव की महान तपशक्ति और संयम पर बल देता है


(10)

🔸 दैत्यस्य यो मोहविनाशहेतोः।
🔸 सत्यं प्रकाशं परमार्थमार्गे॥
🔸 काली समस्ताशुभनाशिनी या।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो मोह और अज्ञान के नाशक, सत्य एवं प्रकाश के दाता, एवं समस्त अशुभ कर्मों का नाश करने वाले हैं, उन जिनेन्द्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ। जिस प्रकार देवी काली रक्तवीज रूप  प्रकार आप भी मोहरूपी दैत्यों का संहार कर समस्त अशुभ का नाश करनेवाले हैं. 

भगवान ऋषभदेव ने अज्ञान-मोह रूपी अंधकार को समाप्त कर सत्य मार्ग का प्रकाश फैलाया


(11)

🔸 योगेश्वरो ध्यानपरः स नित्यं।
🔸 संसारनाशे सततं प्रवृत्तः॥
🔸 महाकालः कालविनाशहेतोः।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो योगियों के स्वामी, सदा ध्यानमग्न, संसार नाश करने में प्रवृत्त, एवं काल के भी विनाशक हैं, उन जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ। आपने मोक्ष जाकर अजर अमर पद प्राप्त किया. काल अर्थात मृत्यु का ही नाश कर दिया, अतः आप ही महाकाल हैं. 

भगवान ऋषभदेव ध्यान योग और मोक्ष मार्ग के प्रथम उपदेशक थे।


(12)

🔸 दिव्याननं सर्वविलक्षणं यः।
🔸 वरदं वर्यं परमं विशुद्धम्॥
🔸 वरुणस्वरूपं भवसिन्धुपारं।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो दिव्य स्वरूप वाले, सबसे अलग, श्रेष्ठतम, मोक्षमार्ग में पार लगाने वाले हैं, उन जिनेन्द्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ। दुस्तर भवसिंधु से पार लगानेवाले आप ही वरुण देव हैं. 

ऋषभदेव मोक्षमार्ग के द्वारा संसार रूपी समुद्र से पार लगाने वाले परम ज्ञानी हैं।


(13)

🔸 अग्निः स्वयं कर्मविनाशहेतोः।
🔸 शुक्लस्य धात्रं परमार्थसिद्धिम्॥
🔸 तप्तं तपो यो भुवने विदध्यात्।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो स्वयं अग्निरूप होकर अशुभ कर्मों का नाश करते हैं, जो शुक्ल ध्यान के धारक एवं मोक्ष के प्रदाता हैं, जो तपस्या को अपने जीवन का आधार बनाकर संसार को तपोमय बनाते हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण लेता हूँ। तप की अग्नि से जिन्होंने अपने समस्त कर्म को नष्ट किया वे श्री ऋषभ देव ही वास्तविक अग्निदेव हैं. 

भगवान ऋषभदेव ने महान तप किया और संसार को संयम, तप और ध्यान का मार्ग दिखाया


(14)
🔸 क्षान्तिप्रदं सर्वसुखानुकूलं।
🔸 धर्मस्य मूलं परमं विशुद्धम्॥
🔸 पृथ्वी समं योऽपि दयाविधानं।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो क्षमा और शांति प्रदान करने वाले हैं, जो समस्त सुखों के अनुकूल धर्म के मूल स्वरूप हैं, जो पृथ्वी की भांति सहनशील और दयावान हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ।

पृथ्वी धैर्य, सहनशीलता और पोषण का प्रतीक है, इसी प्रकार ऋषभदेव भी असीम धैर्य और दया से युक्त हैं।


(15)

🔸 अशेषगुण्यान्वितसत्त्रधाम।
🔸 आकाशवत्तत्त्वमसंशयं यः॥
🔸 आकाशसंसारमहादरिद्रं।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो संपूर्ण गुणों से परिपूर्ण हैं, जो आकाश की भांति अनंत और शुद्ध तत्वस्वरूप हैं, जो संसार रूपी विपत्ति के आकाश में मोक्ष का प्रकाश फैलाने वाले हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ।

आकाश असीम और अकलुष (निर्मल) होता है, इसी प्रकार ऋषभदेव भी निर्मल, असीम ज्ञानस्वरूप और अनंतगुणी हैं।


(16)

🔸 वातात्मजः शुद्धगुणप्रदातः।
🔸 मारुत्सुतो यः समदर्शनाय॥
🔸 भवाब्धिपारे स्थिरबोधमार्गे।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो वायु के समान सबको शुद्धता और निर्मलता प्रदान करने वाले हैं, जो संसार सागर से पार लगाने के लिए स्थिर बोध मार्ग का उपदेश देने वाले हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ। मरुदेवी माता के नंदन होने से आप मरुत (वायुदेव) कहलाये जा सकते हैं. 

वायु सर्वत्र व्याप्त और जीवन का आधार है, इसी प्रकार ऋषभदेव ज्ञान, धर्म और मोक्ष का संचार करने वाले हैं


(17)

🔸 रोगस्य नाशं परमं प्रदातुम्।
🔸 अश्विन्यभिख्यातमधर्मरूपम्॥
🔸 लोकस्य शुद्धिं प्रथयन्तमाद्यं।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो सभी रोगों के नाशक हैं, जो अशुभ कर्मों से मुक्त करने वाले हैं, जो समस्त लोक में शुद्धता का प्रचार करने वाले हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ। देव चिकित्सक अश्वनीकुमार द्वय रोगों के हर्ता देव हैं. भवरोग के नाशक आप ही 
अश्वनीकुमार हैं. 

ऋषभदेव सच्चे धर्म की स्थापना कर अज्ञान, मोह और अशुभ कर्मों को समाप्त कर भवरोग का नाश करने वाले हैं


(18)

🔸 बुद्धः स्वयं योगविदां वरिष्ठः।
🔸 ज्ञानस्य मूलं परमं विशुद्धम्॥
🔸 सम्यक्समार्गेण जनेषु पूज्यः।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो स्वयं महान योगी हैं, जो ज्ञान के मूल स्वरूप एवं परम शुद्ध हैं, जो सम्यक् मार्ग (सही राह) से संसार को मोक्ष प्रदान करते हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ। समस्त योगों को जाने वाले हे ऋषभदेव! आप ही बुद्ध हैं. सम्यग सन्मार्ग की ओर प्रेरित करनेवाले आप ही सम्यक सम्बुद्ध हैं! 

ऋषभदेव ज्ञान, ध्यान और तप के महान आचार्य हैं और सम्यक्दर्शन, सम्यक्ज्ञान, सम्यक्चारित्र के प्रदाता हैं


(19)

🔸 स्फटिकसिंहासनमास्तु यस्य।
🔸 छत्रत्रयं चामरयुग्ममेतत्॥
🔸 देवासुरैश्चाभिवन्द्यमानम्।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जिनका स्फटिक का शुद्ध सिंहासन है, जिनके मस्तक पर तीन छत्र एवं दो चँवर शोभायमान हैं, जिनकी देव-दानव सभी वंदना करते हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ। देवासुरों द्वारा पूजित होने से आप ही वास्तविक अर्हत हैं. 

भगवान ऋषभदेव समस्त लोकों द्वारा पूज्य, सर्वश्रेष्ठ और परमशुद्ध हैं।


(20)

🔸 सरस्वती यत्र वचः प्रवृत्तम्।
🔸 लक्ष्म्या च युक्तं परमं विशुद्धम्॥
🔸 सर्वेश्वरेशं परमार्थबोधं।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जिनकी वाणी में स्वयं सरस्वती विराजमान हैं  जो लक्ष्मी के समान पुण्य और ऐश्वर्य से युक्त हैं, जो सर्वेश्वर और परमार्थ बोध के ज्ञाता हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ।

ऋषभदेव ज्ञान और धर्म के महान आचार्य हैं, जिनकी वाणी मोक्ष का मार्ग दिखाने वाली है


(21)

🔸 धर्मस्य मूलं परमं विशुद्धम्।
🔸 सर्वात्मतत्त्वं करुणाप्रधानम्॥
🔸 सर्वज्ञमार्गे स्थितबोधयन्तं।
🔸 तं नः प्रपद्ये शरणं जिनेशम्॥

📜 अर्थ:
जो धर्म के मूल, परम शुद्ध, सर्वज्ञ एवं करुणास्वरूप हैं, जो सम्यक मार्ग पर स्थित होकर ज्ञान का प्रचार करते हैं, ऐसे जिनेंद्र भगवान की मैं शरण ग्रहण करता हूँ।

भगवान ऋषभदेव धर्म, ज्ञान और मोक्षमार्ग की स्थापना करने वाले हैं


सांगानेर जिनालयद्वय का वर्णन

(22)

🔸 सांगानेरे श्री ऋषभप्रसादे।
🔸 साहस्रवर्षप्रतिपत्तिशुद्धे॥
🔸 चन्द्रप्रभे पञ्चशताब्दिवन्द्ये।
🔸 नत्वाऽर्पयामः प्रणतिं जिनेभ्यः॥

📜 अर्थ:
सांगानेर में स्थित 1000 वर्ष प्राचीन श्री ऋषभदेव मंदिर तथा 500 वर्ष प्राचीन श्री चंद्रप्रभ जिनालय को नमन कर, मैं समस्त तीर्थंकरों को श्रद्धा अर्पित करता हूँ।

सांगानेर में दो प्रमुख जैन मंदिर हैं—श्री ऋषभदेव भगवान का 1000 वर्ष प्राचीन मंदिर और श्री चंद्रप्रभु जिनालय जो 500 वर्ष पुराना है

(23)

🔸 ध्वजार्पणे मङ्गलमादधाने।
🔸 देवैर्युतं पुण्यगणैः ससंघैः॥
🔸 स्तोत्रं मया भावनया वितन्यं।
🔸 शरण्यतां नौ जिननाथ एकः॥

📜 अर्थ:
इस ध्वजारोहण के मंगलकारी अवसर पर, देवों और पुण्यात्माओं के समुदाय से युक्त इस महोत्सव में, मैंने इस स्तोत्र की रचना भावनापूर्वक की है। हे जिननाथ! आप ही मेरी एकमात्र शरण हैं।

यह श्लोक सांगानेर के श्री ऋषभदेव मंदिर और श्री चंद्रप्रभु जिनालय के ध्वजारोहण महोत्सव के संदर्भ में है


(24)

🔸 यस्मै जिनेन्द्राय वरं प्रकाशम्।
🔸 यो मे व्यदाद् तत्वविदां वरिष्ठम्॥
🔸 ज्योतिर्भवानेन कृपातिशक्त्या।
🔸 तस्मै नमस्ते ऋषभाय नित्यम्॥

📜 अर्थ:
जिस जिनेंद्र भगवान ने मुझे सर्वोत्तम ज्ञान का प्रकाश प्रदान किया, जो समस्त तत्वों के ज्ञाता एवं ज्योतिर्मय हैं, उनकी असीम कृपा से मैं कृतार्थ हूँ, ऐसे ऋषभदेव भगवान को मैं नित्य नमन करता हूँ। इस श्लोक में स्तोत्र के रचयिता ने अपना नाम "ज्योति" भी गुम्फित किया है. 



🌿 संक्षिप्त सारांश

🔹 भगवान ऋषभदेव के दिव्य गुणों, उनकी महिमा और उनके द्वारा स्थापित धर्म का गुणगान किया गया है।
🔹 सांगानेर के 1000 वर्ष प्राचीन श्री ऋषभदेव मंदिर एवं 500 वर्ष प्राचीन श्री चंद्रप्रभु जिनालय की गौरवशाली परंपरा का उल्लेख किया गया है।
🔹 ऋषभदेव को विभिन्न प्राकृतिक शक्तियों (अग्नि, वायु, आकाश, पृथ्वी) एवं तत्वों (धैर्य, ज्ञान, योग, मोक्ष) के प्रतीक रूप में वर्णित किया गया है।
🔹 यह स्तोत्र हमें मोक्षमार्ग पर चलने की प्रेरणा देता है एवं संयम, ध्यान, ज्ञान और अहिंसा के पथ पर बढ़ने का संदेश देता है।

Thanks, 
Jyoti Kothari (Jyoti Kothari, Proprietor, Vardhaman Gems, Jaipur represents Centuries Old Tradition of Excellence in Gems and Jewelry. He is adviser, Vardhaman Infotech, a leading IT company in Jaipur. He is also ISO 9000 professional)

allvoices

शुक्रवार, 28 फ़रवरी 2025

ऋषभाष्टकम् स्तोत्र अर्थ सहित


यह सर्वविदित तथ्य है की जैन धर्म के प्रथम तीर्थंकर श्री ऋषभदेव इस युग के आदिपुरुष थे जिन्होंने अपनी प्रज्ञा के वल पर जगत को असि, मसि, कृषि का ज्ञान दिया. उन्होंने संसार के जीवों को सर्वोत्तम पुरुषों की ७२ कलायें एवं   स्त्रियों की ६४ कलाओं का ज्ञान दिया. वे इस आर्यावर्त के प्रथम राजा, प्रथम श्रमण, प्रथम सर्वज्ञ  एवं प्रथम तीर्थंकर थे. जैन आगम कल्पसूत्र एवं जिनसेन, वर्धमान सूरी, हेमचंद्राचार्य, मानतुंग सूरी आदि महान आचार्यों ने उनकी महिमा का गान किया है. जैनेतर साहित्य एवं धर्मग्रंथों जैसे ऋग्वेद, यजुर्वेद, विभिन्न पुराणों, श्रीमद्भागवत, त्रिपिटक आदि में भी उनका उल्लेख मिलता है. 

प्रथम तीर्थंकर श्री ऋषभदेव,  शत्रुंजय तीर्थ  

ऋग्वेद एवं यजुर्वेद में स्थान स्थान पर उनका एवं उनकी उत्कृष्ट साधना का वर्णन मिलता है. इसी प्रकार की एक अद्भुत संस्कृत रचना है ऋषभाष्टकम्। जिस में ऋग्वेद के आधार पर श्री ऋषभदेव स्वामी की स्तुति की गई है. किन्ही महा प्रभाविक अज्ञात महर्षि की यह रचना आश्चर्य चकित करनेवाली है और प्राचीन भारतीय मनीषा की समन्वयात्मक भावना को प्रस्फुटित करती है. वेदों के विशेषकर ऋग्वेद के मन्त्रों को अंतर्गुम्फित कर जैन तीर्थंकर ऋषभदेव की स्तुति करना कोई साधारण काम नहीं है. यह कार्य कोई महा मनीषी ही कर सकते हैं. साथ ही यह भी गौर करने लायक है की उन्होंने इस स्तोत्र में अपना नाम भी नहीं दिया, कैसी निष्पृहता रही होगी?  

इस बात का आश्चर्य है की ऐसी अद्भुत सुन्दर कृति अभी तक अप्रकाशित एवं अप्रसिद्ध क्यों है? यह महाप्रभाविक स्तोत्र श्रद्धालुओं द्वारा नित्य पठन के योग्य है. 

रचनाशैली 

इस ऋषभाष्टक की रचना में मुख्य रूप से भारवि कवि की गम्भीर एवं गौरवमयी शैली का अनुसरण किया गया है। भारवि अपनी रचनाओं में गूढ़ अर्थ, शक्तिशाली पदविन्यास तथा कठोरता और सरलता का संतुलित समावेश करके यथार्थ को स्पष्ट रूप से प्रस्तुत करते हैं। विशेष रूप से ऋग्वेद, यजुर्वेद आदि के उद्धरणों में तथा पुरुषोत्तम, वातरशन, आर्हत जैसे विशेषणों में भारवि की गंभीरता दृष्टिगोचर होती है।

किन्तु, कुछ स्थलों परमाघ कवि की शब्द-चमत्कृति, कालिदास की मधुरता तथा दण्डिन की अलंकार प्रधान सौंदर्यपूर्ण शैली को भी समाहित किया गया है। 

यहाँ पर प्रस्तुत है ऋषभदेव की स्तुति रूप ऋषभाष्टकम् एवं उसका अर्थ. 


II अथ ऋषभाष्टकम् II  

१ ऋग्वेदवाचः सुकृतिप्रणामाः
यस्योत्तमं वेदविदः स्तुवन्ति।
अजोपनिष्ठं परमार्थगम्यं
तं ऋषभं पूण्डरीकं भजेऽहम्॥

(जिनकी महिमा ऋग्वेद में गाई गई है, ऐसे प्रथम तीर्थंकर पुरुषोत्तम श्री ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।)

अर्थ: ऋग्वेद में जिनकी वंदना की गई है, वे पुण्यशील व्यक्तियों द्वारा पूजनीय हैं। उनके ज्ञान की गहराई इतनी है कि वे परम तत्व तक पहुँचने योग्य हैं। "अजोपनिष्ठं" अर्थात् जो समस्त प्राणियों के मार्गदर्शक हैं। वे पूर्ण विकसित कमल के समान निर्मल और दिव्य हैं।


२ आचर्षिणो यं जगतः समस्तं
कुशस्थलीमास्थितवांश्च योऽभूत्।
श्रुतिर्विनीतैः ऋषिभिः प्रसन्नैः
तं वातरसं प्रणमामि नित्यं॥

(जिन्होंने संपूर्ण जगत् को ज्ञान दिया और जिनकी महिमा वेदों में वर्णित है, ऐसे वातरसन श्री ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।)

अर्थ: जिन्होंने समस्त संसार को आचरण का पथ दिखाया और स्वयं भी तपस्या में स्थित रहे। कुशस्थली (द्वारका) में उनका प्रभाव स्पष्ट रूप से प्रकट हुआ। जिनका वर्णन विनीत और सत्यशील ऋषियों ने किया है, ऐसे वातरसन  (अमृत स्वरूप) ऋषभदेव को मैं नमन करता हूँ।


३ सप्तार्चिषं यो रविवत् प्रकाशं
श्रुतिषु गीते रुचिरं विभाति।
ज्ञानप्रदीपं भवभीतिकर्त्रं
तं जिननाथं प्रणमाम्यहं सदा॥

(जो सूर्य के समान सात किरणों से प्रकाशित हैं, जो श्रुतियों में गाए गए हैं, और जो ज्ञान के दीप हैं, ऐसे जिननाथ श्री ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।)

अर्थ: जिनकी आभा सूर्य के समान तेजस्वी है, वेदों में जिनकी स्तुति हुई है और जो अज्ञान रूपी अंधकार को नष्ट करने वाले दीपक के समान हैं। वे ही संसार की पीड़ा और भय को समाप्त करने वाले जिननाथ हैं।


४ यः सप्त सिन्धून् प्रवहन्न् दिशन्तं
ज्ञानामृतं लोकहिताय दत्तम्।
वेदादिभिः संस्तूयमानं
संस्तूयते तं पुरुषोत्तमं भजे॥

(जो ज्ञान की गंगा बहाकर लोक का कल्याण करते हैं और जो वेदादि ग्रंथों में स्तुत हैं, ऐसे पुरुषोत्तम श्री ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।)

अर्थ: जिन्होंने सात पवित्र नदियों के समान ज्ञान का प्रवाह किया, लोककल्याण हेतु ज्ञानामृत प्रदान किया और जिनका वेदों तथा अन्य धार्मिक ग्रंथों में गुणगान किया गया है, ऐसे परम पुरुषोत्तम ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।


५ अनादिपूर्वः परमः पवित्रः
शुद्धो जितारिः सततं विनीतः।
श्रुतिवचोभिः परिणीयमानं
तं पुरुषपुण्डरीकं नमामि॥

(जो अनादि, पवित्र, शुद्ध और जितेन्द्रिय हैं तथा जिनका गुणगान श्रुतिवचनों में किया गया है, ऐसे पुरुष पुण्डरीक श्री ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।)

अर्थ: जिनका अस्तित्व अनादि है, जो सर्वदा पवित्र और शुद्ध हैं, जिन्होंने अपने समस्त विकारों पर विजय प्राप्त की है और जिनका उल्लेख श्रुति ग्रंथों में हुआ है, वे ही पुरुषों में श्रेष्ठ पुण्डरीक श्री ऋषभदेव हैं।


६ यः श्रुतिषु वर्णित आर्हतेशः
तपस्विनां पूज्यतमः सुपूज्यः।
सर्वज्ञता यस्य हि शाश्वती च
तं भगवन्तं प्रणमाम्यहं सदा॥

(जो श्रुतियों में वर्णित हैं, जो तपस्वियों के पूज्य हैं और जिनकी सर्वज्ञता शाश्वत है, ऐसे भगवंत श्री ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।)

अर्थ: जो वेदों और श्रुतियों में सर्वज्ञ कहे गए हैं, जो तपस्वियों के लिए परम आदरणीय हैं और जिनकी सर्वज्ञता एवं दिव्यता शाश्वत है, उन ऋषभदेव को मैं सदा नमन करता हूँ।


७ यः सप्तशीर्षः चतुरश्रुगीतः
श्रुतिषु संकीर्तितपूर्वकाले।
वातरसनं जिननाथमाद्यं
तं ऋषभं प्राञ्जलिको भजामि॥

(जो सप्तशीर्ष एवं चतुरश्रु रूप में श्रुतियों में वर्णित हैं, ऐसे वातरसन, जिननाथ, आदि तीर्थंकर श्री ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।)

अर्थ: जो सप्तशीर्ष और चतुरश्रु स्वरूप में वेदों में वर्णित हैं, जो तपस्वियों के लिए आदर्श हैं और जिनकी दिव्यता समस्त दिशाओं में व्याप्त है, ऐसे प्रथम जिननाथ को मैं श्रद्धा सहित भजता हूँ।


८ वेदादिभिः अनघैः स्तुतश्च
यो विश्वनाथः सुरमौक्तिकाभिः।
सत्यं यथार्थं च समं सदा यो
तं वृषभं प्रणमामि नित्यं॥

(जो वेदादि पवित्र ग्रंथों में स्तुत हैं, जो सत्य, यथार्थ एवं समता के प्रतीक हैं, ऐसे वृषभ श्री ऋषभदेव की मैं स्तुति करता हूँ।)

अर्थ: जो वेदों और अन्य पवित्र ग्रंथों में वर्णित हैं, जो सत्य, न्याय और समता के प्रतीक हैं, जो समस्त विश्व के नाथ हैं, उन वृषभदेव को मैं नित्य प्रणाम करता हूँ।

॥इति श्री ऋषभाष्टकं संपूर्णम्॥

ऋत, वृषभ और धर्मध्वनि: ऋग्वेद की ऋचा (70.74.22) का व्याख्यात्मक अध्ययन

ऋषभाष्टक का विस्तृत हिंदी अर्थ


प्रथम तीर्थंकर देवाधिदेव श्री ऋषभदेव स्वामी आदिनाथ की भक्तिपूर्ण स्तुति रूप ऋषभाष्टकम का ऋग्वेद के सन्दर्भ में विशिष्ट अर्थ 

१ ऋग्वेदवाचः सुकृतिप्रणामाः
यस्योत्तमं वेदविदः स्तुवन्ति।
अजोपनिष्ठं परमार्थगम्यं
तं ऋषभं पूण्डरीकं भजेऽहम्॥

अर्थ: ऋग्वेद (१०.१६८.४) में जिनकी स्तुति हुई है, वे पुण्यशीलों द्वारा वंदनीय हैं। "अजोपनिष्ठं" अर्थात् वे सृष्टि के आदि गुरु हैं, जिन्होंने धर्म का पथ प्रशस्त किया। कमलदल के समान उनके गुणों की महिमा निरंतर विकसित होती रहती है।

२ आचर्षिणो यं जगतः समस्तं
कुशस्थलीमास्थितवांश्च योऽभूत्।
श्रुतिर्विनीतैः ऋषिभिः प्रसन्नैः
तं वातरसं प्रणमामि नित्यं॥

अर्थ: ऋग्वेद (१.१६४.४६) में ऋत (सत्य) को जानने वाले को महान कहा गया है। ऋषभदेव ने इसी सत्य को प्रकट किया। कुशस्थली में उन्होंने तपस्या कर लोक को संयम का उपदेश दिया। वे वेदों में उल्लिखित अमृत समान ज्ञान के स्रोत हैं।

३ सप्तार्चिषं यो रविवत् प्रकाशं
श्रुतिषु गीते रुचिरं विभाति।
ज्ञानप्रदीपं भवभीतिकर्त्रं
तं जिननाथं प्रणमाम्यहं सदा॥

अर्थ: ऋग्वेद (३.५५.२२) में कहा गया है कि परम सत्य सूर्य के समान तेजस्वी है। ऋषभदेव का ज्ञान भी सूर्य के समान अज्ञान के अंधकार को नष्ट करता है। वे भव (संसार) भय 
से मुक्त करने वाले ज्ञान-ज्योति स्वरूप जिननाथ हैं।

४ यः सप्त सिन्धून् प्रवहन्न् दिशन्तं
ज्ञानामृतं लोकहिताय दत्तम्।
वेदादिभिः संस्तूयमानं
संस्तूयते तं पुरुषोत्तमं भजे॥

अर्थ: ऋग्वेद (१०.७५) में सप्त-सिन्धु (सात नदियों) की स्तुति की गई है, जो जीवनदायिनी हैं। उसी प्रकार ऋषभदेव ने लोक के हित में सात प्रकार के दिव्य ज्ञान प्रवाहित किए। उनके उपदेशों का गान वेदों में हुआ है।

५ अनादिपूर्वः परमः पवित्रः
शुद्धो जितारिः सततं विनीतः।
श्रुतिवचोभिः परिणीयमानं
तं पुरुषपुण्डरीकं नमामि॥

अर्थ: ऋग्वेद (४.५८.११) में कहा गया है कि सत्य अनादि और शुद्ध है। ऋषभदेव इसी सत्य के प्रतीक हैं। वे जितेन्द्रिय हैं और उनकी पवित्रता कमल के समान है।

६ यः श्रुतिषु वर्णित आर्हतेशः
तपस्विनां पूज्यतमः सुपूज्यः।
सर्वज्ञता यस्य हि शाश्वती च
तं भगवन्तं प्रणमाम्यहं सदा॥

अर्थ: ऋग्वेद (१.१६४.३९) में कहा गया है कि सत्य के मार्ग पर चलने वाले को ही मोक्ष मिलता है। ऋषभदेव इसी सत्य की मूर्ति हैं। वे तपस्वियों के आदर्श हैं, जो सर्वज्ञता से विभूषित हैं।

७ यः सप्तशीर्षः चतुरश्रुगीतः
श्रुतिषु संकीर्तितपूर्वकाले।
वातरसनं जिननाथमाद्यं
तं ऋषभं प्राञ्जलिको भजामि॥

अर्थ: ऋग्वेद (१०.९०) में पुरुषसूक्त के अंतर्गत सप्तशीर्ष पुरुष का वर्णन है, जो संपूर्ण ब्रह्मांड के नियंत्रक हैं। ऋषभदेव इसी सत्य के प्रणेता हैं। वे जिननाथ, वातरस (अमृत स्वरूप ज्ञान) के प्रवर्तक हैं।

८ वेदादिभिः अनघैः स्तुतश्च
यो विश्वनाथः सुरमौक्तिकाभिः।
सत्यं यथार्थं च समं सदा यो
तं वृषभं प्रणमामि नित्यं॥

अर्थ: ऋग्वेद (१०.१९०) में कहा गया है कि सत्य, यथार्थ और समभाव ही परम तत्व हैं। ऋषभदेव इन गुणों के प्रतीक हैं। वे विश्वनाथ हैं, जिनका गुणगान ऋषियों और देवों ने किया है।

॥इति श्री ऋषभाष्टकस्य विशिष्ट हिंदी अर्थः संपूर्णः॥



"ऋषभाष्टकम्" का विस्तृत अन्वय, पदपाठ, शब्दार्थ और भावार्थ

1. श्लोक

ऋग्वेदवाचः सुकृतिप्रणामाः यस्य उत्तमं वेदविदः स्तुवन्ति। अजोपनिष्ठं परमार्थगम्यं तं ऋषभं पूण्डरीकं भजेऽहम्॥

पदपाठ:

ऋग्वेद-वाचः | सुकृति-प्रणामाः | यस्य | उत्तमं | वेद-विदः | स्तुवन्ति | अज-उपनिष्ठं | परमार्थ-गम्यं | तं | ऋषभं | पूण्डरीकं | भजे | अहम्॥

शब्दार्थ:

  • ऋग्वेदवाचः - ऋग्वेद की वाणी (ऋचाएँ)

  • सुकृतिप्रणामाः - पुण्यात्माओं के प्रणाम

  • यस्य - जिसके

  • उत्तमं - सर्वोत्तम

  • वेदविदः - वेदज्ञ पुरुष

  • स्तुवन्ति - स्तुति करते हैं

  • अजोपनिष्ठं - अज (अजन्मा, वृषभ) में उपनिष्ट (स्थापित) जो है

  • परमार्थगम्यं - परमार्थ (मोक्ष) को उपलब्ध कराने वाला

  • ऋषभं - ऋषभदेव को

  • पूण्डरीकं - कमलवत् निर्मल (या कमलरूपी)

  • भजे - मैं भजता हूँ

  • अहम् - मैं

अन्वय:

अहं तं ऋषभं पूण्डरीकं भजे, यस्य ऋग्वेदवाचः सुकृतिप्रणामाः च उत्तमं वेदविदः स्तुवन्ति, यः अजोपनिष्ठं परमार्थगम्यं च अस्ति।

भावार्थ:

मैं उस कमलवत् निर्मल भगवान् ऋषभदेव की भक्ति करता हूँ, जिनकी स्तुति वेदज्ञ श्रेष्ठ पुरुष करते हैं, जिनके चरणों में पुण्यात्माएँ प्रणाम करते हैं, जो अज (वृषभ या अजन्मा) में स्थित हैं और जो परमार्थ (मोक्ष) को देने वाले हैं।


2. श्लोक

आचर्षिणो यं जगतः समस्तं कुशस्थलीमास्थितवांश्च योऽभूत्। श्रुतिर्विनीतैः ऋषिभिः प्रसन्नैः तं वातरसं प्रणमामि नित्यं॥

पदपाठ:

आचर्षिणः | यं | जगतः | समस्तं | कुशस्थलीम् | आस्थितवान् | च | यः | अभूत् | श्रुतिः | विनीतैः | ऋषिभिः | प्रसन्नैः | तं | वातरसं | प्रणमामि | नित्यं॥

शब्दार्थ:

  • आचर्षिणः - जिनका आचरण (पालन) करने वाले (शिष्यगण)

  • जगतः समस्तं - सम्पूर्ण जगत्

  • कुशस्थलीम् - पावन भूमि (कुश से युक्त क्षेत्र, संभवतः अयोध्या)

  • आस्थितवान् - निवास किया

  • श्रुतिः - वेद

  • विनीतैः ऋषिभिः - विनीत (नम्र) ऋषियों द्वारा

  • प्रसन्नैः - प्रसन्नचित्त से

  • वातरसं - वातरसं (भगवान ऋषभ का एक नाम)

  • प्रणमामि - मैं प्रणाम करता हूँ

  • नित्यं - सदा

अन्वय:

अहं तं वातरसं नित्यं प्रणमामि, यं आचर्षिणः जगतः समस्तं च आचरन्ति, यः कुशस्थलीम् आस्थितवान्, यं श्रुतिः विनीतैः ऋषिभिः प्रसन्नैः च वंद्यते।

भावार्थ:

मैं उन भगवान वातरसं (ऋषभदेव) को सदा प्रणाम करता हूँ, जिनका आचरण सम्पूर्ण जगत् करता है, जिन्होंने पुण्यभूमि कुशस्थली में निवास किया और जिनकी स्तुति विनीत व प्रसन्न ऋषियों द्वारा वेद में की गई है।


3. श्लोक

सप्तार्चिषं यो रविवत् प्रकाशं श्रुतिषु गीते रुचिरं विभाति। ज्ञानप्रदीपं भवभीतिकर्त्रं तं जिननाथं प्रणमाम्यहं सदा॥

पदपाठ:

सप्त-अर्चिषं | यः | रविवत् | प्रकाशं | श्रुतिषु | गीते | रुचिरं | विभाति | ज्ञान-प्रदीपं | भव-भीति-कर्त्रं | तं | जिननाथं | प्रणमामि | अहं | सदा॥

शब्दार्थ:

  • सप्तार्चिषं - सात प्रकार की किरणों वाला (सूर्य की तरह)

  • रविवत् - सूर्य के समान

  • प्रकाशं - प्रकाशमान

  • श्रुतिषु - वेदों में

  • गीते - गाया हुआ

  • रुचिरं - सुंदर

  • विभाति - प्रकाशित होता है

  • ज्ञानप्रदीपं - ज्ञान का दीपक

  • भवभीतिकर्त्रं - संसार भय को हरने वाला

  • जिन्नाथं - जिननाथ (विजेता भगवान)

  • प्रणमामि - मैं प्रणाम करता हूँ

  • सदा - सदा

अन्वय:

अहं सदा तं जिननाथं प्रणमामि, यः सप्तार्चिषं रविवत् प्रकाशं रुचिरं श्रुतिषु गीते विभाति, यः ज्ञानप्रदीपं भवभीतिकर्त्रं च अस्ति।

भावार्थ:

मैं उन जिननाथ भगवान को सदा प्रणाम करता हूँ, जो सात प्रकार की किरणों से सूर्य के समान प्रकाशित हैं, जिनका वर्णन वेदों में हुआ है, जो सुंदरता से विभूषित हैं, जो ज्ञान के दीपक हैं और संसार रूपी भय का नाश करते हैं।


4. श्लोक

यः सप्त सिन्धून् प्रवहन्न् दिशन्तं
ज्ञानामृतं लोकहिताय दत्तम्।
वेदादिभिः संस्तूयमानं
संस्तूयते तं पुरुषोत्तमं भजे॥

पदपाठ:

यः | सप्त | सिन्धून् | प्रवहन् | दिशन्तं | ज्ञान-अमृतं | लोक-हिताय | दत्तम् | वेद-आदिभिः | संस्तूयमानं | संस्तूयते | तं | पुरुष-उत्तमं | भजे॥

शब्दार्थ:

  • सप्त सिन्धून् - सात नदियाँ (ज्ञानरूपी सात धाराएँ)

  • प्रवहन् - प्रवाहित करने वाला

  • दिशन्तं - दिशाओं में फैलाने वाला

  • ज्ञानामृतं - अमृत स्वरूप ज्ञान

  • लोकहिताय - लोक कल्याण के लिए

  • दत्तम् - दिया हुआ

  • वेदादिभिः - वेद आदि ग्रंथों द्वारा

  • संस्तूयमानं - जिसकी स्तुति की जाती है

  • पुरुषोत्तमं - श्रेष्ठ पुरुष

  • भजे - मैं भजता हूँ

अन्वय:

अहं तं पुरुषोत्तमं भजे, यः सप्त सिन्धून् प्रवहन् दिशन्तं ज्ञानामृतं लोकहिताय दत्तं, वेदादिभिः संस्तूयमानं संस्तूयते।

भावार्थ:

मैं उस पुरुषोत्तम भगवान ऋषभदेव का भजन करता हूँ, जिन्होंने सात ज्ञान-नदियों के रूप में अमृतमय ज्ञान प्रवाहित कर समस्त दिशाओं में फैलाया, जो लोकहित के लिए दिया गया, और जिनकी वेदादि ग्रंथों में स्तुति की गई है।


5. श्लोक

अनादिपूर्वः परमः पवित्रः
शुद्धो जितारिः सततं विनीतः।
श्रुतिवचोभिः परिणीयमानं
तं पुरुषपुण्डरीकं नमामि॥

पदपाठ:

अनादि-पूर्वः | परमः | पवित्रः | शुद्धः | जित-arih | सततं | विनीतः | श्रुति-वचोभिः | परिणीयमानं | तं | पुरुष-पुण्डरीकं | नमामि॥

शब्दार्थ:

  • अनादिपूर्वः - जिसका कोई आदि नहीं, अनादि

  • परमः - सर्वोच्च

  • पवित्रः - अत्यन्त पवित्र

  • शुद्धः - निर्मल

  • जितारिः - शत्रुओं पर विजय पाने वाला

  • सततं विनीतः - सदा विनम्र

  • श्रुतिवचोभिः परिणीयमानं - वेदवाक्यों द्वारा वर्णित

  • पुरुषपुण्डरीकं - पुरुषों में कमल के समान श्रेष्ठ

  • नमामि - मैं नमन करता हूँ

अन्वय:

अहं तं पुरुषपुण्डरीकं नमामि, यः अनादिपूर्वः परमः पवित्रः शुद्धः जितारिः सततं विनीतः च, यः श्रुतिवचोभिः परिणीयमानं अस्ति।

भावार्थ:

मैं उस पुरुषपुण्डरीक भगवान ऋषभदेव को नमस्कार करता हूँ, जो अनादि, परम पवित्र, शुद्ध, शत्रुजयी, सदा विनम्र हैं और जिनका वेदवाक्यों में विस्तार से वर्णन किया गया है।


6. श्लोक

यः श्रुतिषु वर्णित आर्हतेशः
तपस्विनां पूज्यतमः सुपूज्यः।
सर्वज्ञता यस्य हि शाश्वती च
तं भगवन्तं प्रणमाम्यहं सदा॥

पदपाठ:

यः | श्रुतिषु | वर्णितः | आर्हत-ईशः | तपस्विनां | पूज्यतमः | सुपूज्यः | सर्वज्ञता | यस्य | हि | शाश्वती | च | तं | भगवन्तं | प्रणमामि | अहं | सदा॥

शब्दार्थ:

  • श्रुतिषु वर्णितः - वेदों में वर्णित

  • आर्हतेशः - आर्हतों के ईश्वर, जिनेन्द्र

  • तपस्विनां पूज्यतमः - तपस्वियों में अत्यन्त पूज्य

  • सुपूज्यः - श्रेष्ठ पूज्य

  • सर्वज्ञता - सम्पूर्ण ज्ञान

  • शाश्वती - शाश्वत (सनातन)

  • भगवन्तं - भगवान को

  • प्रणमामि - प्रणाम करता हूँ

  • सदा - सदा

अन्वय:

अहं सदा तं भगवन्तं प्रणमामि, यः श्रुतिषु वर्णित आर्हतेशः, यः तपस्विनां पूज्यतमः सुपूज्यः च, यस्य सर्वज्ञता शाश्वती अस्ति।

भावार्थ:

मैं उस भगवान ऋषभदेव को सदा प्रणाम करता हूँ, जो वेदों में वर्णित आर्हतों के ईश्वर हैं, तपस्वियों में अत्यन्त पूज्य हैं और जिनकी सर्वज्ञता शाश्वत है।


7. श्लोक

यः सप्तशीर्षः चतुरश्रुगीतः
श्रुतिषु संकीर्तितपूर्वकाले।
वातरसनं जिननाथमाद्यं
तं ऋषभं प्राञ्जलिको भजामि॥

पदपाठ:

यः | सप्त-शीर्षः | चतुर-श्रु-गीतः | श्रुतिषु | संकीर्तितः | पूर्व-काले | वात-रसं | जिन-नाथं | आद्यं | तं | ऋषभं | प्राञ्जलिकः | भजामि॥

शब्दार्थ:

  • सप्तशीर्षः - सात शिखर वाला (प्रतीक रूप में महानता का बोधक)

  • चतुरश्रुगीतः - चारों दिशाओं में जिसकी कीर्ति गाई जाती है

  • श्रुतिषु संकीर्तितः - वेदों में जिनका संकीर्तन हुआ है

  • पूर्वकाले - प्राचीन काल में

  • वातरसं - वातरसं (ऋषभदेव का नाम)

  • जिन्नाथमाद्यं - जिननाथों में आदि, प्रथम

  • प्राञ्जलिकः - हाथ जोड़कर

  • भजामि - मैं भजता हूँ

अन्वय:

अहं प्राञ्जलिकः तं ऋषभं भजामि, यः सप्तशीर्षः चतुरश्रुगीतः च, यः श्रुतिषु पूर्वकाले संकीर्तितः, यः वातरसं जिननाथमाद्यं अस्ति।

भावार्थ:

मैं हाथ जोड़कर उस ऋषभदेव भगवान का भजन करता हूँ, जो सात शिखरों वाले हैं, चारों दिशाओं में जिनकी कीर्ति गाई जाती है, जो वेदों में प्राचीन काल से संकीर्तित हैं और जो जिननाथों में प्रथम हैं।


8. श्लोक

वेदादिभिः अनघैः स्तुतश्च
यो विश्वनाथः सुरमौक्तिकाभिः।
सत्यं यथार्थं च समं सदा यो
तं वृषभं प्रणमामि नित्यं॥

पदपाठ:

वेद-आदिभिः | अनघैः | स्तुतः | च | यः | विश्व-नाथः | सुर-मौक्तिकाभिः | सत्यं | यथार्थं | च | समं | सदा | यः | तं | वृषभं | प्रणमामि | नित्यं॥

शब्दार्थ:

  • वेदादिभिः अनघैः - वेदादि निर्दोष ग्रंथों द्वारा

  • स्तुतः - स्तुति किया गया

  • विश्वनाथः - सम्पूर्ण विश्व के स्वामी

  • सुरमौक्तिकाभिः - देवमणियों (देवों द्वारा)

  • सत्यं यथार्थं च समं - सत्य, यथार्थ और समभाव युक्त

  • वृषभं - वृषभ (ऋषभदेव)

  • प्रणमामि नित्यं - मैं सदा प्रणाम करता हूँ

अन्वय:

अहं नित्यं तं वृषभं प्रणमामि, यः वेदादिभिः अनघैः स्तुतः, यः विश्वनाथः सुरमौक्तिकाभिः पूज्यः, यः सत्यं यथार्थं च समं सदा अस्ति।

भावार्थ:

मैं उस वृषभ (ऋषभदेव) को सदा प्रणाम करता हूँ, जिनकी वेदादि निर्दोष ग्रंथों में स्तुति की गई है, जो सम्पूर्ण विश्व के स्वामी हैं, देवों द्वारा मणिरत्नों के समान पूजित हैं और जो सदा सत्य, यथार्थ और समभाव युक्त हैं।


समापन भावार्थ:

"ऋषभाष्टकम्" भगवान ऋषभदेव की महानता, उनकी वेदसम्मत वंदना और उनकी दिव्यता का स्तुतिगान है। यह स्तोत्र ऋषभदेव को आदि तीर्थंकर, ज्ञान और सत्य के स्रोत तथा लोकहितकारी के रूप में प्रस्तुत करता है। उनके गुणों का स्मरण और वंदन आत्मकल्याण और मोक्षमार्ग का सशक्त साधन है।


Thanks, 
Jyoti Kothari 
 (Jyoti Kothari, Proprietor, Vardhaman Gems, Jaipur represents Centuries Old Tradition of Excellence in Gems and Jewelry. He is an adviser, to Vardhaman Infotech, a leading IT company in Jaipur. He is also an ISO 9000 professional)

allvoices

गुरुवार, 27 फ़रवरी 2025

Hindu Spiritual and Service Foundation: Reviving India’s Cultural and Charitable Legacy


The Hindu Spiritual and Service Foundation (HSSF) is a voluntary organization dedicated to showcasing the service activities of Hindu spiritual institutions. Its mission is to correct misconceptions about Hindu spirituality by emphasizing these organizations' extensive charitable and societal contributions. By doing so, HSSF aims to build a proper image of India that reflects its rich spiritual and cultural heritage while fostering national development on the global stage.

The Hindu Spiritual and Service Foundation (HSSF) was established to counteract misconceptions about Hindu spirituality, particularly in response to derogatory remarks made by influential figures like Bill Gates. 

Swaminathan Gurumurthy, a prominent chartered accountant and journalist, took notice of such remarks and initiated efforts to highlight the extensive charitable and societal contributions of Hindu spiritual organizations. Through platforms like HSSF, Gurumurthy aimed to correct these misconceptions by showcasing the service activities of these institutions, thereby compelling international media to acknowledge and rectify their narratives about Hindu spirituality and services.

HSSF organizes fairs across various Indian cities, focusing on environmental conservation, family values, women's honor, and patriotism. These events serve as platforms for numerous spiritual and community service organizations to exhibit their contributions to society, fostering a harmonious and progressive community.

Through these initiatives, HSSF strives to demonstrate that Hindu spirituality is deeply connected to addressing contemporary societal challenges, reshaping global perceptions and promoting a more accurate understanding of India's spiritual and cultural heritage.

The Mission and Themes of HSSF

The Hindu Spiritual and Service Fairs are at the core of HSSF’s initiatives, which serve as a platform for various organizations to exhibit their service activities. These fairs are designed around six key themes that focus on social responsibility and ethical living:

  1. Conservation of Forests – Promoting afforestation and sustainable environmental practices.

  2. Preservation of Ecology – Encouraging eco-friendly practices to maintain ecological balance.

  3. Sustaining the Environment – Advocating for environmental protection and sustainability.

  4. Inculcation of Family and Human Values – Strengthening ethical and family structures for a healthier society.

  5. Fostering Women’s Honor – Highlighting the respect, dignity, and empowerment of women.

  6. Instilling Patriotism – Nurturing national pride and responsibility among citizens.

These themes are integrated into various activities and exhibits at the fairs, helping educate the public and create awareness about their significance in building a progressive society.

Recent Hindu Spiritual and Service Fairs

HSSF has been actively organizing fairs across multiple Indian cities, bringing together numerous spiritual and social organizations. These events highlight the intersection of spirituality and service in contemporary society.

1. Jaipur Fair (September 2024)

Held at Dashera Maidan, Adarsh Nagar, this fair focused on ecological preservation, environmental sustainability, family values, women’s honor, and patriotism. The event saw participation from a vast number of spiritual institutions showcasing their contributions to society.

2. Hyderabad Fair (November 2024)

The event at the Hyderabad Exhibition Grounds showcased over 120 spiritual and community service organizations. It was inaugurated by Sri Tridandi Srimannarayana Ramanuja Chinna Jeeyar Swami and included unique programs such as Param Veer Vandanam, honoring military heroes.

3. Indore Fair (December 2024)

The fair, held at Lal Bagh, Indore, featured exhibitions by various spiritual organizations, including a book exhibition by Sanatan Sanstha, which aimed to disseminate spiritual knowledge and cultural values.

4. Pune Fair (December 2024)

The Pune fair, held from December 19 to 22, provided a platform for numerous social organizations to display their service initiatives. Sanatan Sanstha participated in a book exhibition to educate attendees about spirituality and social service.

5. Ahmedabad Fair (January 2025)

Scheduled at Gujarat University Ground, the fair saw the participation of over 250 organizations. Highlights included the ‘11 Kund Samrasata Yagyashala,’ replicas of major temples, and cultural performances.

6. Mumbai Fair (January 2025)

Taking place at Maharani Ahilyadevi Holkar Maidan, Goregaon, this fair featured over 400 Hindu spiritual organizations. It included exhibitions, cultural programs, and discussions on environmental and social issues.

Leadership of HSSF

HSSF was founded by Swaminathan Gurumurthy, a renowned economist, journalist, and commentator on economic and political affairs. Gunwant Singh Kothari, a senior RSS Pracharak and National Convener of HSSF, currently heads the organization. Both leaders have played a vital role in shaping the foundation’s mission and expanding its reach.

Notable Contributions  

Swaminathan Gurumurthy

Born in 1949 in Tamil Nadu, Gurumurthy gained national prominence in the 1980s through his investigative journalism, exposing corporate malpractices and corruption. His role in revealing unethical business practices, including cases related to Reliance Industries and the Bofors arms deal, cemented his reputation as a fearless journalist. Beyond journalism, he is also:

  • A co-convener of the Swadeshi Jagaran Manch, promoting economic self-reliance.

  • The editor of the Tamil political weekly Thuglak.

  • A part-time director on the Reserve Bank of India (RBI) Central Board since 2018.

  • Chairman of the Vivekananda International Foundation, focusing on national policy research.

Gunwant Singh Kothari

As a senior RSS Pracharak, Gunwant Singh Kothari has played a crucial role in fostering cultural and ethical awareness. He leads the Initiative for Moral and Cultural Training Foundation (IMCTF) and HSSF, spearheading initiatives to promote interfaith harmony and social service among Hindu, Buddhist, Jain, and Sikh communities. His contributions include:

  • Organizing the Golden Jubilee celebrations of Vanvasi Kalyan Ashram, an RSS-backed tribal welfare organization, where representatives from 250 tribes across 27 states participated.

  • Leading nationwide service fairs that bring spiritual organizations together to collaborate on social initiatives.

The Impact of HSSF and Its Fairs

HSSF’s fairs have played a crucial role in shaping a positive perception of Hindu spirituality. Through these fairs, spiritual and social organizations have been able to demonstrate their contributions to national development, foster unity, and instill a sense of social responsibility among attendees.

By aligning Hindu spiritual values with pressing societal challenges, HSSF continues to strengthen India’s social fabric, promoting a balance between tradition and modern service-oriented approaches. The fairs act as a beacon of cultural revival, ensuring that Hindu spiritual traditions are recognized for their significant role in shaping a progressive and inclusive society.

Indian New Year Celebration

HSS Foundation enthusiastically observes the Indian New Year, Vikram Samvat, to promote Indian culture among the people. This year, the foundation is all set to observe New Year's Day of Vikram Samvat 2082 on March 30, 2025. 

Conclusion

HSSF stands as a testament to the symbiotic relationship between spirituality and social service. Through its ongoing initiatives and fairs, it reaffirms Hindu spirituality’s deep commitment to national progress and ethical integrity. As the foundation continues to expand its reach, it is poised to play an even greater role in shaping India’s spiritual and social landscape in the years to come.

Thanks, 
Jyoti Kothari 
(Jyoti Kothari, Proprietor, Vardhaman Gems, Jaipur represents Centuries Old Tradition of Excellence in Gems and Jewelry. He is an adviser, to Vardhaman Infotech, a leading IT company in Jaipur. He is also an ISO 9000 professional)

allvoices